بهره‌برداری مفسدان اقتصادی از فضای تحریمی/ تقلیل شفافیت با تشدید تحریم
بارها هشدار داده شده و تاکید کرده‌ایم، حتی در زمان تصدی دولتی با جهت گیری متفاوت نیز گفته ایم و اکنون نیز هشدار می‌دهیم، فساد در ایران گسترده است این سطح از فساد مانع توسعه است این سطح از فساد هزینه‌های معاملاتی را به شدت افزایش داده و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها برای رشد و توسعه را به شدت پرهزینه کرده است.
به گزارش اکونگار به نقل از جماران، دکتر علی عرب مازار با بیان اینکه تحریم آثار خود را بر گسترش فساد گذاشته است، گفت: وقتی انتقادها از شهرداری تهران برای عدم ارائه قرارداد خرید اتوبوس‌ها از چین، بالا گرفت، اعلام کرد به خاطر تحریم‌ها و رعایت مسائل امنیتی قرارداد را منتشر نمی‌کنیم!
به نظر می رسد در شرایط تحریم، تقلیل شفافیت را می‌پذیریم. در حالی که اگر تقلیل شفافیت را می‌پذیریم باید به این تن دهیم که شاخص فساد هم وضعیت بدتری پیدا کند. این وضعیت از نظر گسترش فساد برای جامعه ما بسیار مخاطره آمیز است و برنامه‌ریزی برای رشد و توسعه کشور را بسیار دشوار کرده.
دکتر علی عرب مازار که به مناسبت بیست و یکمین سالگرد درگذشت دکتر حسین عظیمی در نشست بزرگداشت این استاد اقتصاد و با عنوان «برنامه‌ریزی توسعه در شرایط تحریمی، الزامات و سیاست گذاری، در دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی سخن می‌گفت، خاطرنشان کرد: مرحوم حسین عظیمی نقش بی‌نظیری در تدوین برنامه چهارم توسعه داشت. او حقیقتا از جان مایه می‌گذاشت و سخت کوشانه هدایت تدوین برنامه چهارم توسعه را عهده دار شده بود. ایشان برای تدوین برنامه چهارم از جانش مایه گذاشت. در سخت‌ترین شرایط به لحاظ وضعیت جسمی تلاش زیادی کرد که برنامه متفاوتی نسبت به برنامه های قبلی توسعه برای کشور فراهم کند؛ اما متاسفانه بیماری فرصت نداد.
تجربه تدوین برنامه های توسعه توسط دولت در ایران، کاملا شکست خورده است
وی با بیان اینکه متاسفانه جزئیات تاریخی نشان می دهد که توسعه امری طبیعی نیست و به طور طبیعی اتفاق نمی‌افتد، افزود: اگر جوامع را به حال خود رها کنید خود به خود توسعه یافته نخواهند شد. بنابراین نیاز به تدبیر و برنامه‌ریزی دارد. با تعریفی می‌توان این برنامه‌ریزی را برنامه‌ریزی دولت محور دانست؛ آنچه که در ایران و برخی کشورهای دیگر سابقه دارد، که دولت مرکز ساماندهی برای تدوین برنامه‌های توسعه است و بعد برای اجرا و نظارت بر آن محوریت پیدا کند. این تجربه‌ای بوده است که در ایران انجام شده و کاملا شکست خورده است.
این اقتصاددان با تاکید بر اینکه متاسفانه ما در امر برنامه‌ریزی توسعه تجربه موفقی نداریم، یادآور شد: حتی گزارش‌های نهادهای نظارتی کشور شهادت می‌دهد که در به عمل درآوردن برنامه‌ها موفق نبوده‌ایم چه برسد به اینکه آن برنامه موفق طراحی شده بوده یا خیر!
عرب مازار، دومین گروه از برنامه‌ها را برنامه‌های جامع محور عنوان کرد و افزود: در این چهارچوب جامعه در قالب تشکل‌های صنفی - مدنی برای بخش‌های مختلف بر اساس مسائل، چالش‌ها و اولویت‌هایی که دارد برنامه تدوین می‌کند و بعد آن را به اشتراک می‌گذارد و استراتژی‌ها در حوزه‌های مختلف متکی بر توانمندی جامعه مدنی تعیین می‌شود. ما در ایران چنین تجربه‌ای نداریم. از وجوه تمایز برنامه چهارم توسعه تا زمانی که مرحوم عظیمی هدایت آن را بر عهده داشتند، این بود که ایشان تلاش کردند پای موسسات پژوهشی دولتی و خصوصی را به این فرایند باز کند.
وی که در آن مقطع به نمایندگی از موسسه دین و اقتصاد در نشست‌های تدوین برنامه چهارم توسعه حضور داشته است، اظهار داشت: سومین نوع برنامه‌ریزی «مشارکت محور» است؛ هم دولت و هم جامعه مدنی در این فرایند مشارکت می‌کنند. این فرایند شامل تدوین، اجرا و نظارت بر اجرا است که وضعیتی بسیار آرمانی را به تصویر می کشد.
نه دولت قوی داریم و نه جامعه مدنی قوی
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر اینکه برای اینکه برنامه دولت محور خوبی داشته باشیم، نیازمند دولت توانمندی هستیم، تصریح کرد: برای اینکه برنامه‌ریزی جامعه محور خوبی داشته باشیم نیازمند یک جامعه مدنی متشکل و قوی هستیم و سومین مدل که فرایند مشارکتی را در بر می‌گیرد نیازمند هر دوی این‌ها است. متاسفانه ما هیچ کدام از این‌ها را نداریم نه دولت قوی داریم و نه جامعه متشکل و مدنی قوی و این شرایط کار را برای کشور ما بسیار سخت و پیچیده کرده است.
توانمندسازی دولت و جامعه، اولویت برنامه توسعه در ایران
عرب مازار گفت: اگر قائل باشیم برنامه‌ریزی برای توسعه یک فاز مقدماتی دارد، می‌توان نتیجه گرفت اولویتهای اصلی چنین برنامه‌ای در واقع توانمندسازی دولت و جامعه است. البته این اولویت رکن سوم تعمیق بازار را نیز دارد این این عوامل باید در کنار هم قرار گیرند تا بتوان یک برنامه خوب توسعه با کیفیت نوشت هرچند که بعضی از کشورها با مدل دولت محور یا جامعه محور توانسته‌اند موفقیت‌های قابل توجهی به دست آورند ا هیچ کدام را نداریم بنابراین در این زمینه نمی‌توانیم موفق شویم.
تلاشها برای توانمندسازی دولت در ایران، ناامید کننده است
در ادامه این اقتصاددان در پاسخ به پرسش که چه باید کرد؛ توضیح داد: به نظر می‌رسد ما نمی‌توانیم چندان امیدی به اینکه تلاش برای توانمندسازی دولت حتی در میان مدت و بلند مدت به جای مناسبی برسد، داشته باشیم و چشم انداز خوبی هم در این زمینه نمی‌بینم. اما درباره جامعه تصویر متفاوتی دارم. جامعه در سال‌های اخیر نشان داده که به لحاظ آگاهی‌ها ارتقاء قابل ملاحظه‌ای پیدا کرده و به لحاظ توانمندی برای مطالبات اجتماعی دستاوردهایی داشته است. هرچند که هنوز مراحل اولیه را طی می‌کند؛ اما این گام‌ها امیدوار کننده است. بنابراین معتقدم اگر بخواهیم خود را از این موقعیت غامض نجات دهیم، بهتر است به جای اینکه رویکرد نگاه و طرف سخنمان دولتها باشند، این جهت را تغییر دهیم و تلاشمان را معطوف به این کنیم که چگونه می‌توانیم جامعه مان را درگیر این کنیم که مسائل اصلی اجتماعی‌اش را تشخیص دهد و آن را اولویت بندی کند و تلاش سازماندهی شده‌ای را برای حل و فصل این مسائل در دستور کار خود قرار دهد.
یکی از اولویتهای اصلی جامعه باید، مبارزه با فساد گسترده باشد
عرب مازار تاکید کرد: اگر جامعه بخواهد مسائل فعلی‌اش را اولویت بندی کند یکی از مسائل اصلی جامعه فساد گسترده است. معمولا در فهرستی که از بحران‌های اصلی کشور ارائه می‌شود، این مسئله جایگاهی ندارد. این فهرست‌ها را در دو سال اخیر تحت عنوان «ناترازی‌ها» در حوزه‌های مختلف ذکر می‌کنند؛ ناترازی بودجه، ناترازی در صندوق‌های بازنشستگی و انرژی؛ اما چیزی به عنوان «ناترازی در فساد» گفته نمی‌شود. اگر بخواهیم از این ادبیات استفاده کنیم باید بگوییم ما یک ناترازی از تقاضای اجتماعی برای مبارزه با فساد و عرضه خدمات مرتبط با پیشگیری و مقابله با فساد توسط دولت به معنای حکومت و نه صرفاً قوه مجریه داریم.
فساد گسترده، سرمایه گذاری برای رشد و توسعه را به شدت پرهزینه کرده
وی گفت: بارها هشدار داده شده و تاکید کرده‌ایم، حتی در زمان تصدی دولتی با جهت گیری متفاوت نیز گفته ایم و اکنون نیز هشدار می‌دهیم، فساد در ایران گسترده است این سطح از فساد مانع توسعه است این سطح از فساد هزینه‌های معاملاتی را به شدت افزایش داده و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها برای رشد و توسعه را به شدت پرهزینه کرده است. نگاهی به زندگی روزمره‌تان بکنید؛ مثلاً وقتی می‌خواهیم یک زمین ۲۰۰ متری را به یک ساختمان سه طبقه تبدیل کنیم، می‌بینیم داخل چه فرایند بروکراتیک گسترده‌ای می‌شویم و چقدر باید برای فسادی که در کشور وجود دارد، هزینه بالایی بدهیم. حال تصور کنید ابعاد این فساد که در سطح کشور گسترش پیدا کرده است، چگونه عمل می کند.
فساد در ایران به هیچ جناح خاصی اختصاص ندارد و همه درگیر آن هستند
این اقتصاددان ادامه داد: با این شرایط می‌خواهند صحبت از گستردگی فساد در کشور نشود. اما شواهد پیرامونی را چه کنیم! هر شب رسانه ملی سریالی را پخش می‌کند که مدعی است فیلمنامه آن را بر اساس ده‌ها پرونده‌ای که سازمانهای اطلاعاتی در اختیار تیم تهیه کننده سریال قرار داده، تهیه کرده است. البته بسیار دشوار است به دلیل ساخت ضعیف سریال، آن را دنبال کنیم. اما بینید به شکل آزاردهنده‌ای گستردگی فساد در این کشور را نشان می‌دهد. هر چند طبیعتا کارگردان و تهیه کننده به دلیل اینکه از جناح فکری خاصی است، تلاش می‌کند جناح مقابل را متهم به این فساد کند؛ در حالی که فساد در ایران به هیچ جناح خاصی اختصاص ندارد و همه درگیر آن هستند.
در انتخابات، یک جناح سیاسی یکدیگر را متهم به بالاترین سطح فساد کردند
عرب مازار اضافه کرد: شاهد این مسئله این است که در دو هفته گذشته که انتخابات مرحله دوم مجلس برگزار شد و اتفاقا در تهران رقابت میان کسانی بود که همفکر کارگردان همان سریال هستند، طرفین یکدیگر و لیدرهای یکدیگر را متهم به بالاترین سطح فساد کردند. کاش می‌توانستیم بگوییم فساد در ایران گسترده نیست؛ اما شواهد پیرامونی نشان می‌دهد در سطح بسیار گسترده‌ای در کشور فساد وجود دارد و ما ناگزیر هستیم با آن مقابله کنیم.
برای مبارزه با فساد به دولتها امیدی نداریم
این استاد اقتصاد با تاکید بر اینکه برای مبارزه با فساد به دولت امیدی نداریم، افزود: دولت اعلام می‌کند من نهایت تلاشم را می‌کنم، اما ثمره این تلاش در حد نهایت این بوده که ما سال ۲۰۲۳ رتبه ۱۴۹ را در میان ۱۸۰ کشور در زمینه فساد داشته ایم. باید تاکید کرد چنین وضعیتی به این دولت اختصاص ندارد. اگر اختصاص به یک دولت خاص داشت می‌گفتم تلاش کنیم آن دولت را تغییر دهیم، وضعیت را از شرایط فعلی تغییر دهیم، اما این گونه نیست و مسئله عمیق‌تر است.
عرب مازار ضمن تحلیل منشا این فساد در کشور یادآور شد: داگلاس نورث، استاد اقتصاد، نظم‌های اجتماعی را به «نظم اجتماعی با دسترسی محدود» و «نظم اجتماعی با دسترسی باز» طبقه بندی می‌کند. نظم اجتماعی با دسترسی محدود یک نظم رانت محور است، که در ایران و قالب کشورهای جهان اکنون حاکم است. نظم اجتماعی با دسترسی باز رقابت محور است و در آن افراد اجازه دارند آزادانه وارد فعالیت‌های گوناگون اقتصادی سیاسی شوند، با یکدیگر رقابت کنند و آن کسی باقی بماند که رای بیاورد. تولید کننده ای باقی بماند که مردم کالاهایش را بخرند. حزبی رای بیاورد که مردم در انتخابات به او رای دهند. در واقع نظم سیاسی دسترسی باز مترادف با جامعه توسعه یافته است و نظم دسترسی محدود، مترادف با جامعه در حال توسعه ر نظر گرفته می‌شود.
وی تاکید کرد: وقتی ما یک نظم اجتماعی رانت محور با دسترسی محدود داریم، بروز فساد گسترده غیر منتظره نیست. در کشورهای توسعه یافته هم فساد وجود دارد، اما مهم این است که توانسته‌اند آن را محدود کنند. هرجا که قدرت وجود دارد خود به خود فساد هم هست، مهم توانایی یک جامعه برای مهار و کنترل آن است؛ چرا که فساد به استفاده از قدرت عمومی برای منافع خصوصی تعریف می‌شود، پس در هر سطحی قدرت عمومی وجود داشته باشد زمینه برای فساد وجود دارد.
این سطح از فساد آینده جامعه ایران را تهدید می‌کند
عرب مازار گفت: وقتی می‌گوییم «فساد»، لزوما توجه‌ها به سمت قدرت عمومی گسترده نرود؛ چرا که روشن است که وقتی قدرت عمومی در آن گستردگی وجود دارد، طبیعتا فساد نیز به همان گستردگی شکل می‌گیرد. می‌فهمم که اگر قرار است با فساد مقابله جدی کنیم، باید از بالا شروع کنیم. این جملات را مکررا در فضای مجازی دیده‌ام و درست هم هستند؛ اما وقتی زورمان به آنجا نمی‌رسد، خودمان به شکل تشکل یافته با فساد مبارزه کنیم. هرجا زمینه کار تشکیلاتی و انجمنی وجود دارد و به ارتقاء آگاهی‌های عمومی دسترسی داریم، هشدار بدهیم. نگران این نیستم که فساد سطح منزلت این حزب یا آن حزب را در دیدگاه عموم کاهش دهد، نگران این نیستم که فساد باعث تغییر نظام سیاسی شود، بلکه نگران ایران و جامعه ایران هستم، این سطح از فساد آینده جامعه ایران را تهدید می‌کند.
به ارتقاء توانمندی‌های عمومی برای مقابله با فساد کمک کنیم
وی اضافه کرد همانطور که برای بعضی مسائل اجتماعی دیگر، به ارتقاء آگاهی‌ها و حرکت سازمان یافته و تشکل یافته برای مبارزه با آن تلاش می‌کنیم، در اینجا نیز تلاش کنیم. دولت نیز انشاالله توانمند می‌شود و کار خود را خواهد کرد، اما ما هم به سهم خود به ارتقاء توانمندی‌های عمومی برای مقابله با فساد کمک کنیم.
تحریم آثار خود را بر گسترش فساد گذاشته است
عرب مازار با تاکید بر اینکه متاسفانه تحریم‌ها بر فساد و اقتصاد غیر رسمی تاثیر دارد، گفت: تحریم‌ها آثار خود را بر گسترش فساد گذاشته است. سال ۹۰ در مطالعه‌ای که در خصوص اقتصاد غیر رسمی و تاثیر تحریم‌ها بر آن داشتم، نشان دادم به لحاظ نظری و با شواهد تجربی، گسترش تحریم‌ها به گسترش فساد منجر می‌شود. حلقه اصلی تئوریک که این منطق را برقرار می‌کند، کاهش شفافیت است. تحریم‌ها بهانه و مناسبتی ایجاد کرده که شفافیت‌ها تقلیل یابد و شفافیت ها از همان سطح قبلی که داشته اند نیز کاهش پیدا کند. کاهش شفافیت نیز منجر به گسترش اقتصاد غیر رسمی و گسترش فساد شده است.
این عضو هیئت علمی دانشگاه علامه طباطبایی تاکید کرد: هم حکومت‌ها و هم جامعه به اینکه حالا که تحریم داریم قبول کنیم خیلی از چیزها شفاف نباشد، رضایت می‌دهد. همانطور که اکنون در مورد آنچه که در قرارداد شهرداری برای خرید اتوبوس‌ها از چین مطرح شده است نیز شاهد این مسئله هستیم. وقتی این بحث بالا گرفت که چرا این قرارداد را ارائه نکردید، شهرداری اعلام کرد به خاطر تحریم‌ها و رعایت مسائل امنیتی قرارداد را منتشر نمی‌کنیم! گویا جامعه هم به نحوی آن را می‌پذیرد و با خود می‌گوید تحریم چنین شرایطی ایجاد کرده است. به نظر می رسد در شرایط تحریم، تقلیل شفافیت را می‌پذیریم.
فساد برنامه‌ریزی برای رشد و توسعه کشور را بسیار دشوار کرده
وی گفت: در حالی که اگر تقلیل شفافیت را می‌پذیریم باید به این تن دهیم که شاخص فساد هم وضعیت بدتری پیدا کند. این وضعیت از نظر گسترش فساد برای جامعه ما بسیار مخاطره آمیز است و برنامه‌ریزی برای رشد و توسعه کشور را بسیار دشوار کرده. در حالی که باید در نظر داشت، اگر منظورمان از توسعه، توسعه ای همه جانبه باشد باید گفت در هر برنامه‌ریزی برای توسعه کشور یک زیر برنامه ملی مبارزه با فساد جزئی اجتناب ناپذیر است و حتما باید یکی از محورهای اصلی برنامه باشد.
عرب مازار که در دوره کارشناسی ارشد، دانشجوی دکتر حسین عظیمی بوده است، در پایان با گرامی داشت یاد او، گفت: دکتر حسین عظیمی الگویی تمام عیار برای کسانی بود که علاقمند به آموزش و معلمی بودند. ما همه مدیون تلاش‌های ایشان هستیم. یادش گرامی، روحش شاد.
