موج مهاجرت نیروی کار با تشدید تحریم‌ها/ نرخ مهاجرت ایرانیان با خروج ترامپ از برجام چه تغییری کرد؟

به گزارش «اکونگار» به نقل از گروه مالی دانایان، امیر کرمانی (دانشیار مدرسه کسب وکار هاس از دانشگاه برکلی) و ناصر امن زاده (محقق پسادکترای مدرسه ی کسب وکار هاس از دانشگاه برکلی) طی یک تحقیق وضعیت مهاجرت و گردش نیروی انسانی را بررسی کرده‌اند. متن اولیه براساس پژوهش این محققان توسط حسین عبده تبریزی و شکوفه حبیب زاده بازنویسی شده، و نوید نوروزی و محمد حسین برخوری نیز متن را خوانده و بر ای انتقال  ایشان متن را صحیح مطالب و نمودارها به متن کوشش کرده‌اند.

سهم جهانی ایرانی‌ها در ویزای مهاجرت استارتاپ‌‌‌ها به ۳۰ درصد رسید

 بنگاه‌ها دائما نگران چرخش بالای نیروی کار هستند

در مقدمه این گزارش آمده است که در  ایران امروز و با حضور مهاجران ورودی بسیاری از  کشور همسایه، و نیز با مشاهده جوانان بسیاری که یا در جریان مهاجرت اند و یا برای آ ن برنامه ریزی می کنند، موضوع مهاجرت مورد توجه بسیار مردم و سیاست گذار قرار گرفته است. بنگاه ها نیز دائما نگران چرخش بالای نیروی کار، و شاهد اختلال در برنامه ریزی نیروی کسب وکار خود هستند. بحث در مورد نیروی انسانی ماهر در ایران فراگیر است، اما کمتر به بررسی منسجمی برمی خوریم که متکی به اطلاعات آماری گسترده باشد. در دنیا نیز بحث جابه جایی و مهاجرت های موقت و دائم گفت وگوی رایجی است. در مقیاس جهانی، حدود ۵ درصد نیروی کار ماهر، حداقل یک بار در طول عمر خود، تجربه ی مهاجرت دارند. این گزارش بخشی از پروژه ی بزرگ تری است که جریان و چرخش نیروی انسانی و نقش آن در توسعه و ارتباطات اقتصادی بین کشورها را بررسی می کند. در این گزارش کوتاه تر، نخست روندها و نقش مهاجرت نیروی انسانی در توسعه ی کشورهای مختلف جهان تحلیل شده، و در نیمه ی دوم گزارش داده های ایران به طور خاص بررسی می شود.

مهاجرت نیروی کار ماهر چه نتایجی دارد؟

این که مهاجرت نیروی کار ماهر به ضرر یا به نفع کشورهاست، به عوامل متعددی بستگی دارد: آیا نیروی کار ماهری که از کشور خارج شده، به کشور بازمی گردد؟ و اگر بازمی گردد، آیا با سرمایه ی انسانی بالاتری به موطن خود می آید؟ کارآمدی افرادی که به کشور مبدأ برمی گردند تابع این مسئله است که قابلیت ها و مهارت هایی که افراد در خارج از کشور به دست آورده اند، چقدر در کشور مبدأ به درد می خورد. اگر قابلیت هایی کسب شده باشد که در کشور مبدأ کارکردی ندارند، حتی اگر همه ی مهاجران برگردند، اتفاق مثبتی در اقتصاد نمی افتد. بخشی از نیروی انسانی ماهری که جابه جا کند. ً کاملا از کشور خارج می شوند، با تجربیات جدیدی برمی گردند که ممکن است صورت مسئله ی مهاجرت و هزینه ها و مزایای آن را به هرحال، این که مهاجرت چه تأثیری بر رشد اقتصادی دارد، در درجه ی نخست تابع این است که چه تعدادی از مهاجران به کشورشان برمی گردند. را در هر سه دوره ی قبل از  اولا بتواند افراد با وجود اهمیت موضوع، چالش اساسی پژوهش های گذشته عدم دسترسی به داده ای است که ثانیا پوشش تقریبا کاملی از تمام کشورهای دنیا داشته باشد.  مهاجرت، در سال های مهاجرت و هم چنین پس از بازگشت به کشور دنبال کند و به عنوان مثال، در مورد ایالات متحده معلوم است مهاجران از چه کشورهایی وارد آن کشور شده اند، ولی وقتی این مهاجران از ایالات متحده خارج می شوند،  معمولا از داده های محققان نیز خارج می شوند. پژوهش حاضر با استفاده از داده های لینکدین این مسئله را حل کرده است.

مهاجرت و گردش نیروی انسانی 

در این پژوهش، داده های لینکدین مورد استفاده قرار گرفته است. بدین منظور، به کمک شرکتی واسطه، تمام اطلاعات حساب های کاربری لینکدین که در دسترس همگان قرار دارد، جمع آوری شده است؛ حدود ۴۵۰ میلیون از حساب ها که مربوط به افراد از ملیت های مختلف در سراسر جهان بود، حائز کیفیت مناسب تشخیص داده شد. از این ۴۵۰ میلیون نفر، حدود ۲۰ درصد افراد در ایالات متحده و ۸۰ درصد بقیه خارج از افراد، سطح تحصیلات، آغاز و پایان تحصیلات، شغل و شرکت فعلی و  معمولا ایالات متحده و به ویژه متولد کشورهای در حال توسعه بوده اند. گذشته ی خود را در حساب کاربری خود وارد می کنند. همکار پژوهشگر بوده است. براساس داده های مختلف، دستمزد همه ی افراد در این داده ها با داده‌های دیگری تکمیل شده که برآوردهای شرکت ایالات متحده و دیگر کشورها متناسب با کشور، شرکت و ِسمت فرد در شرکت تخمین زده شده است. هرچه به سمت کشورهای در حال توسعه می رویم، به طور متوسط پوشش داده‌ها از میزان کل نیروی کار تحصیل کرده و هم چنین کیفیت داده ی دستمزد برآورد شده، ضعیف تر می شود ولی در کل، داده های در اختیار کیفیت مناسبی دارند. ً مثلا، بیش از ۴۰ درصد نیروی انسانی ماهر ِ کشور در حال توسعهی هند، حساب های کاربری ای در لینکدین دارند. در مورد کشور ایران، بیش از دو میلیون نفر عضو لینکدین هستند. حساب های کاربری حدود ۲۰۰ هزار نفر از افرادی که یک مقطع بعدا از ایران خارج شده اند را هم در لینکدین داریم تحصیلی شان در ایران بوده و به نظر می آید چنین سبدی از داده، از جامع ترین داده هایی است که درباره ی نیروی انسانی ماهر داخل ایران و نیروی انسانی خارج از ایران در نسبتا کمی از شهروندانشان عضو لینکدین هستند، کماکان داده های خوبی در  اختیار داریم. برای کشورهایی مثل روسیه و چین هم که تعداد را شامل می شود؛ این ویژگی داده ها، همسو ِ انسانی لینکدین، نیروی ِکار ماهر و نه نیروی ِکار ساده اختیار است. می دانیم که جامعه ی آماری نیروی با هدف این تحقیق بوده است. 

عوامل موثر بر مهاجرت نیروی کار 

چه عواملی به مهاجرت افراد از کشوری به کشور دیگر منتهی می شود؟ به کمک داده های در اختیار، همبستگی عوامل را در این زمینه مورد بررسی قرار می دهیم. مهم است توجه کنیم که ویژگی های کشور مبدأ و مقصد چیست؟ داده ها بیانگر آن است که مهاجرت افراد از کشورشان، با میزان تولید سرانه ی آن کشور همبستگی زیادی ندارد. این طور نیست که فقیرترین کشورهای دنیا بیشترین نرخ مهاجرت نیروی انسانی را داشته باشند. گاهی نیروی انسانی کشوری فقیر حتی توان خرید بلیت هواپیما برای مهاجرت از کشورش را ندارد. در اروپا، ایتالیا بالاترین نرخ مهاجرت را دارد و جزو کشورهای با درآمد سرانه متوسط رو به بالاست. پس داده ها نشانی از همبستگی عمده بین مهاجرت و تولید ملی ارائه نمی کنند. البته، وقتی افراد می خواهند از کشورشان به هر دلیل مهاجرت کنند، به کشورهایی می روند که تولید سرانه ی بالاتری دارند. پس عامل اثرگذار بر ورود نیروی مهاجر به یک کشور درآمد سرانه است، در حالی که الزاما با درآمد سرانه ی آن کشور مرتبط نیست. بعد مسافت زیاد بین دو کشور هم باعث می شود تعداد ً تصمیم مهاجران به ترک کشورشان مهاجران کمتر شود؛ زبان مشترک نیز عامل مؤثری در تصمیم به مهاجرت است. در شرایط یکسان، اگر دو کشور زبان مشترکی داشته باشند، مهاجرت بین دو کشور حدود ۴ تا ۵ برابر بیشتر خواهد بود. زمانی که به احتمال برگشت مهاجران می پردازیم، داده ها بیانگر آن است که مهاجرانی که از کشورهایی با درآمد سرانه ی بالاتر مهاجرت کرده اند، احتمال بیشتری دارد که به کشور خود برگردند. پس وقتی درآمد سرانه ی کشوری بالا باشد، الزاما تعداد مهاجرانی که به صورت موقتی یا دائمی از کشور خارج می شوند، کمتر نمی شود، اما نرخ برگشت مهاجران بسیار بیشتر می شود.

عوامل مور بر بازگشت نیروی کار مهاجر به کشور مبدا 

یکی از عواملی که به شدت بر بازگشت نیروی انسانی ماهر تأثیرگذار است، رشد صنعتی در کشور مبدأ است تا مهاجران بتوانند در بازگشت به وطن خود، قابلیت هایی را به کار گیرند که در مهاجرت به دست آورده اند. برای مثال، مهاجرت هندی ها به ایالات متحده بسیار گسترده بوده و هنوز هم هست. اما وقتی صنعت فن آوری اطلاعات در هند رشد بیشتری کرد، نرخ بازگشت مهاجران آن رشته به کشور هند هم بیشتر شد. دستمزد افراد در بخش های مختلف اقتصادی و میزان بهره وری آنان در کشوری که در آن زندگی می کنند، بخشی به تجربه ی افراد، بخشی به آموزش هایی که دیده اند و بخشی هم به قابلیت ها و استعدادهای فردی خودشان برمی گردد. به طور کلی مهاجران از کشورهای در حال توسعه قابلیت های فردی بالاتری نسبت به افرادی دارند که هرگز مهاجرت نمی کنند و این اختلاف برای مهاجران به امریکا بسیار قابل توجه است. از بین همه مهاجرانی که از کشورهای در حال توسعه در امریکا هستند کسانی که بازمی گردند به طور متوسط سطح استعداد پایین تری از کسانی دارند که در ایالات متحده می مانند ولی مهاجران بازگشتی همچنان از افرادی که هرگز مهاجرت نمی کنند قابلیت های بالاتری دارند.

تحولات نرخ مهاجرت ایرانیان در طول زمان 

با توجه به داده های در دسترس، نرخ مهاجرت در طول زمان را متمرکز بر کشور ایران مورد بررسی قرار می دهیم. وضع فارغ التحصیلان هم گر وهی را که بین سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۰۴ یا ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۹ تحصیل کرده اند، در یک سال بعد از اخذ مدرک کارشناسی مورد بررسی قرار می دهیم تا ببینیم چقدر احتمال دارد از کشور خارج شوند (شلک ۲). البته، ارائه ی الگوی بسیار دقیق کار دشواری است و نمی توانیم بگوییم که نرخ مهاجرت همه ی نیروی انسانی بیشتر شده است. اگر به طور خاص روی دانشگاه های برتر کشور مثل دانشگاه صنعتی شریف تمرکز کنیم، داده ها حا کی از آن است که در طول زمان، نرخ مهاجرت بیشتر شده است. دوره ی ۲۰۰۵ تا ،۲۰۰۹ شاهد بالاترین نرخ های مهاجرت در طول زمان در ایران بوده ایم؛ ارقام البته شامل خروج موقت هم می شود. در آن سال ها، نرخ ارز بسیار پایین و مهاجرت و سفر به صرفه بوده است؛ و افراد بدون بورسیه ی تحصیلی هم می توانسته اند برای تحصیل به خارج از کشور سفر کنند. در سال های هم گروه بعدی، مشکلات ارزی کشور نمایان می شود و فارغ التحصیلان با نرخ ارز بالایی مواجه می شوند. در این سال ها، نرخ مهاجرت کلی کمتر شده است. این موضوع از دیدگاه دیگر برای بنگاه های ایرانی حائز اهمیت است؛ انگیزه های مادی و جبران خدمات نقش طبعا الگوی تصمیم گیری نیروی کار ماهر فارغ التحصیل دانشگاه های برتر کشور که از بورسیه ی کشور مقصد ً مهمی در حفظ نیروی انسانی دارد. برخوردار شده اند، متفاوت است. برای مقایسه به سراغ کشور ترکیه می رویم که روند های متفاوتی دارد. زمانی که اقتصاد آن کشور رشد مناسبی نداشته، افراد بعد از گرفتن مدرک سریعا از کشور خارج می شدند. هرچه نرخ رشد اقتصادی بهتر شده، نرخ مهاجرت پس از فارغ التحصیلی کمتر شده است. 

نرخ بازگشت نیروی کار مهاجر به ایران 

سؤال این است که اگر جوانی در سال صفر در ایران یا کشور دیگری باشد، یک سال بعد چه احتمالی دارد که از کشور متبوع خود خارج شود؟ دو سال بعد چقدر احتمال دارد که از کشور خارج شود یا همچنان درخارج از کشور بماند... ؛ و ۱۰ سال بعد از سال اولی که این جوان در کشور خود بوده، چقدر احتمال دارد از کشور خود خارج شود و در خارج از کشور مبدأ بماند؟ هر چقدر انحنای این منحنی بیشتر باشد، بدان معناست که برگشت اتفاق افتاده است.

مهاجرت و گردش نیروی انسانی 

آنچه برای ایران نرخ بسیار نامناسبی است، نرخ مهاجرت نیست، بلکه نرخ بازگشت نیروی انسانی است (شلک ۵)؛ این نرخ به شدت از متوسط نرخ در دنیا یک سوم افرادی که مهاجرت می کنند، در بازه ی پنج ساله به کشور خود برمی گردند. ً معمولا بازگشت نیروی انسانی در جهان کمتر است. بازگشت مهاجران چینی نزدیک به همین نرخ متوسط جهانی است؛ کسانی که از ایالات متحده مهاجرت می کنند، به احتمال بیشتر به کشور خود برمی گردند. این نرخ برای ایالات متحده بالغ بر ۴۰ درصد و بالاتر از متوسط جهانی است. شلک ۵ نشان می دهد که نرخ بازگشت مهاجران به ترکیه هم بالاست. جالب است توجه کنیم که همیشه این نرخ بالا نبوده است. در مقاطعی از زمان، نرخ برگشت مهاجران ترک بسیار پایین بوده است. اما هرچه صنایع آن کشور توسعه یافته، نرخ بازگشت نیروی انسانی هم بیشتر شده است. هندی ها هم معروف اند که مهاجرانشان بر نمی گردند. البته تعداد مهاجران هندی آن قدر زیاد است که با همان نرخ برگشت ۲۰ درصد که در شلک ۵ آمده ، مهاجران باز گشته اثر مثبتی بر اقتصاد کشور خود دارند. نرخ بازگشت مهاجران ایرانی در پایین ترین سطح در شلک ۵ قرار دارد. اگر فقط روی افرادی تمرکز کنیم که به ایالات متحده و اروپا رفته اند، درمی یابیم که نرخ بازگشت به شدت پایین است. شلک ۶ نشان می دهد که نرخ بازگشت به کشور مبدأ و پس از گذشت پنج سال برای ایران ۱۵ یا ۱۶ درصد است، اما بسیاری از این ایرانیان به ترکیه، مالزی یا کشورهای اروپایی مهاجرت کرده اند. اگر این نرخ بازگشت را برای کسانی که به ایالات متحده و کانادا رفته اند دنبال کنیم، درمی یابیم که نرخ بازگشت بسیار کمتر است

د. از نظر کشور محل اقامت ایرانیان مهاجر، سبد داده های ما (در حال تحصیل یا شاغل) نشان می دهد که هفت سال قبل کشور ایالات متحده با اختلاف رتبه ی اول را داشته است، ولی در سال های اخیر کانادا با گشاده دستی از همه جای دنیا به طور گسترده نیروی انسانی پذیرفته است و ایرانیان هم بخشی از مهاجران پذیرفته شده به آن کشور بوده اند. در این سال ها ایرانیان، کشور پنجم یا چهارم (حدود ۵ درصد) از متقاضیان اقامت دائم در کانادا بوده اند. داده های موجود این تحقیق بیانگر آن است که در سال ،۲۰۲۲ بیشترین نیروی انسانی ماهر ایرانی در لینکدین با حدود ۷۵ هزار نفر در کانادا اقامت گزیده اند و پس از آن به ترتیب در کشورهای ایالات متحده، آلمان، ترکیه، استرالیا و انگلیس زندگی می کنند. در حال حاضر کانادا حدود یک چهارم، ایالات متحده حدود یک پنجم و آلمان حدود ۱۰ درصد نیروی انسانی مهاجر ایرانی را دربرمی گیرد.

در مورد نرخ بازگشت نیروی کار مهاجر پس از پنج سال از ایالات متحده، شاید این تعجب نداشته باشد که مهاجران کشورهای توسعه یافته بعد از کسب تجربه به کشور خود باز می گردند؛ اما موضوع جالب برای مدیران بنگاه های ایرانی آن است که در اقتصادهای نوظهوری مثل شیلی یا برزیل هم نرخ بازگشت نیروی انسانی به شدت بالاست. کره ی جنوبی یا کشورهای آسیای شرقی مثل مالزی و اندونزی هم نرخ بازگشت نیروی انسانی الزاما اقلام تولید سرانه نباید مشابه تولید سرانه ی اروپا شود تا نرخ بازگشت ً نسبتا بالایی دارند که در مقایسه با ایران جای تأمل دارد. در ایران ً نیروی انسانی ایرانی از ۱۰ درصد فعلی به ۳۰ درصد برسد. همین که افراد بدانند می توانند وارد صنایعی شوند که در کشور مبدأ آنان، آن صنایع در حال رشد است، این اطلاع تأثیر جدی در تصمیم به بازگشت آنان دارد. مهاجران و بازگشت آنان می تواند نقش مهمی در توسعه ی روابط اقتصادی بین کشورها داشته باشد. شلک ۷ همبستگی میان نرخ بازگشت مهاجران از کشور A به کشور B و صادرات از کشور A به کشور B را نشان می دهد. نکته ی جالب این نمودار آن است که نقطه ماکزیمم روابط اقتصادی بین دو کشور با کشورهایی است که نرخ بازگشت مهاجران بین ۳۰ تا ۵۰ درصد است. نقش مهاجران از کشور A به کشور B و مهاجران بازگشتی از کشور B در تسهیل تبادل اطلاعات اقتصادی بین دو کشور می تواند یکی از دلایل این همبستگی باشد. به عبارت دیگر حالت بهینه برای حداکثر شدن روابط اقتصادی بین دو کشور شاید بازگشت برخی (و نه تمام) مهاجران بین آن دو کشور باشد تا این مهاجران و مهاجران بازگشتی نقش پل ارتباطی بین دو اقتصاد را ایفا کنند. تحقیقات بعدی محققان به واکاوی بیشتر و دقیق تر این موضوع خواهد پرداخت.

مقاصد نیروی کار مهاجر ایرانی 

داده های ما نشان می دهند که نیروی ماهر مهاجر ایرانی پس از خروج از کشور به کدام کشورها رفته اند (شلک۸). درصد نیروی انسانی ایرانی که به ایالات متحده می رفته (رنگ آبی در نمودار) تا سال ۲۰۱۲-۲۰۱۱ در حال رشد بوده است، اما این نرخ از سال ۲۰۱۳ به بعد افت کرده، و از شروع دولت ترامپ به شدت کاهش یافته است. در مقابل، نیروی انسانی ای که به سایر کشورهای توسعه یافته به خصوص به کانادا مهاجرت کرده اند (که رقیب اصلی ایالات متحده بوده) بیشتر شده است. پس از آن کشور، آلمان، استرالیا و انگلستان در رتبه های بعدی جذب مهاجران ایرانی قرار گرفته اند. در رده ی بعدی، بخش بزرگی از نیروی انسانی ایران به کشورهای با اقتصاد نوظهور مهاجرت کرده اند که بزرگ ترین آنها کشور ترکیه است. دوباره باید توجه داشت که هزینه های مهاجرت و تحصیل در تغییر مقصد مهاجرت نقش داشته است. از جمله نکات جالب توجه این نمودار افت نرخ مهاجرت به کشورهای با اقتصاد نوظهور پس از برجام، و رشد این نرخ پس از تحریم های ایران در دوران ترامپ است.

تاثیر جدی برجام بر مهاجرت ایرانیان 

بعد از برجام، با کاهش معنادار مهاجرت ایرانیان به سمت کشورهای با اقتصاد نوظهور و حتی اقتصادهای پیشرفته مواجه بوده ایم. اما بعد از خروج ترامپ از برجام، با موج بعدی مهاجرت ایرانیان روبرو شده ایم. در بررسی نرخ بازگشت پس از یک سال خروج از کشور، افرادی که در سال ۲۰۰۰ به ایالات متحده وارد شده اند، دو در صد احتمال دارد که سال بعد از آن به ایران برگردند. همین عدد در سال ۲۰۲۱ به کمتر از یک درصد رسیده که روند نزولی نرخ بازگشت به کشور از ایالات متحده را نشان می دهد. تقریبا همین الگو تکرار می شود. هم چنین داده ها نشان می دهد تا قبل از سال ۲۰۰۶ و دولت آقای ً در مورد کشورهای با اقتصاد پیشرفته هم احمدی نژاد، نرخ بازگشت نیروی انسانی مهاجر به کشور روند نسبتا ثابتی داشته و بعد از آن، نرخ بازگشت از ایالات متحده و اقتصادهای پیشرفته نزولی شده است. البته، توجه شود که اعداد در شلک ۹ نرخ بازگشت سالیانه است؛ به این معنا که اگر فردی در سالی در کشور مقصد است با چه احتمالی سال بعد به کشورش بازمی گردد.