میراث ماندگار محمد‌ تقی برخوردار، پدر صنعت لوازم خانگی ایران

به گزارش اکونگار؛ محمد‌تقی برخوردار معروف به حاجی برخوردار صاحب شرکت پارس الکتریک بود که اولین تلویزیون‌ها را در ایران تولید کرد و در طی ۱۵ سال فعالیت توانست به عنوان پدر صنعت لوازم خانگی ایران لقب بگیرد.

او در گذر زمان توانست اکثر محصولات خود را در ایران تولیدکرده و برای ۲۰ هزار نفر شغل ایجاد کند. محمدتقی برخوردار و برادرانش دقیقاً مثل خسروشاهی‌ها و لاجوردی‌ها از یک سنت سرمایه تجاری به سرمایه صنعتی آمدند. اما علت موفقیت او چه بود؟

برخورداران تاجر

خانواده برخوردار از دو نسل قبل از محمدتقی از تجار به‌نام یزد بود. شرکت خانوادگی برخوردار توسط محمدمهدی برخوردار، پدربزرگ محمدتقی با هدف صادرات و واردات در یزد تأسیس شد و تا دو نسل بعد از او نیز به فعالیت خود ادامه داد. عمده تجارت آن‌ها در زمینه محصولاتی مثل چای، شکر، خشکبار، برنج و….. در سطح ایران و هندوستان بود. محمدعلی علاوه بر تجارت، برای آبادانی یزد بسیار کوشید و با حفر چاه‌ها و قنات‌ها در سرتاسر یزد به رفاه مردم کمک کرد. بعد از او فرزندش محمدحسین برخوردار و فرزندانش مسیر تجارت خانوادگی را ادامه دادند؛ اما در بین آن‌ها محمدتقی تصمیم گرفت تا مسیر جدیدی را تجربه کند.

شروع برخوردار

محمدتقی برخوردار در سال ۱۳۰۳ به دنیا آمد و از دوران خردسالی کار را نزد پدر آموخت. از ۱۶ سالگی به تشویق پدرش کار می‌کرد و همیشه از سمت او به مطالعه روزنامه و کتاب تشویق شد. عادت مطالعه بعدها نیز در او ادامه یافت، به طوری که همیشه روزنامه‌ها را چه ایرانی و خارجی برای افزایش اطلاعات خود مطالعه می‌نمود. محمدتقی تحصیلات خود را تا دیپلم در یزد ادامه داد و پس از آن به صورت حرفه‌ای به کسب‌وکار پرداخت. او در سال ۱۳۲۱ با حمایت پدر به تهران مهاجرت کرد و در تجارتخانه «حکیم‌زاده» مشغول به کار شد. محل کار جدید او متفاوت از تجربه‌اش در بنگاه خانوادگی‌ بود و این موضوع سرآغاز ماجراهای جدیدی در زندگی محمدتقی شد.

مدل جدید تجارت

تجربه کاری جدید و زندگی در تهران افق‌های تازه‌ای را برای محمد تقی گشود. او در آن دوره توانست با نوع جدیدی از تجارت به نام «تجارت کالاهای بادوام» که شامل کالاهای مصرفی مدرن مثل رادیو بود، آشنا شده و نحوه تجارت با کشورهای اروپایی، آمریکایی و ژاپنی را بیاموزد. پس از مدتی در کنار تجارت سنتی خانوادگی به واردات اقلامی مثل یخچال، پنکه، باطری، رادیو و…. پرداخت. به عقیده محمدتقی این سبک از تجارت به مراتب راحت‌تر و بهتر از مدل سنتی خانوادگی خود بود؛ چراکه هم هزینه‌های حمل‌و‌نقل و انبار آن نسبت به محصولات کشاورزی کمتر و هم بازار آن نوپا و رو به رشد بود.

شهرنشینی آغازگر رفاه بیشتر

با صنعتی شدن ایران، سبک زندگی‌ مردم نیز متفاوت شد. با افزایش تعداد افراد شاغل در کارخانه‌های بزرگ و شروع شهرنشینی، وسایل رفاهی مثل رادیو و تلویزیون و… جایگاه تازه‌ای در خانواده‌های ایرانی پیدا کردند. برخوردار نیز چشم‌انداز وسیعی در این عرصه دید و با گسترش فعالیت‌های خود کالاهایی مثل رادیو، پنکه، باتری و… را وارد ایران کرد که زندگی مردم را آسوده‌تر می‌کرد. محمدتقی برخوردار بعد از مدتی به ژاپن سفر کرد و توانست نمایندگی پنکه این شرکت را بگیرد و پای توشیبا را به ایران باز کند.

شروع واردات

در اواخر سال ۱۳۳۸ شرکت «پارس الکتریک» را به هدف واردات انواع لوازم خانگی افتتاح کرد و ۹ سال پس از شروع فعالیت حرفه‌ای خود در صنعت لوازم خانگی توانست نمایندگی ۱۶ شرکت معتبر دنیا مثل سیکو (Seiko)، توشیبای ژاپن (Toshiba)، جنرال الکتریک آمریکا (General Electrics)، دوآل آلمان (Dual)، اُلیوِتی ایتالیا (Olivetti) و… را به دست آورد. اما ماجراجویی او تنها با واردات تمام نشد و با شروع دهه ۴۰ مسیر کسب‌وکار محمدتقی رنگ جدیدی به خود گرفت. او به واسطه قراردادهای بزرگی که با توشیبا داشت، سعی می‌کرد کارخانه‌های خود را از کار مونتاژ به سوی قطعه‌سازی سوق دهد.

 تولید تدریجی جایگزین واردات

با شروع دهه ۴۰ بحث تولید و مونتاژ محصولات در ایران اهمیت خاصی پیدا کرد و با اهدای تسهیلات توسط وزارت اقتصاد در آن زمان شتاب بیشتری به خود گرفت. معاون وزیر دریاره صحبتش با برخودار می‌گفت:

“یادم هست حاج محمد تقی برخوردار که آن زمان رادیو و تلویزیون وارد می کرد را دعوت کردم و بهش پیشنهاد دادم که به جای واردات، در کشور تولید را شروع کند. به او گفتم به شما پروانه ساخت رادیو و تلویزون می دهم و از فردا شما را پشتیبانی می کنم تا بتوانی کالای تولید‌ی‌ات را بفروشی؛ از کسی که وارد می کند گمرکی می‌گیریم ولی به تو امتیاز می‌دهم و همین هم شد که او تقاضای پروانه داد و تولیدش را شروع کرد.”

اولین کارخانه و شروع مسیر

محمدتقی برخوردار اولین شرکت تولیدی خود را به نام «قوه پارس» (ری او واک)(Ray-o-Vak) با همکاری شرکای آمریکایی به منظور تولید و فروش انواع باتری خشک در سال ۱۳۴۱ در جاده مخصوص کرج تأسیس کرد. در حدود یک سال بعد از تأسیس اولین کارخانه، محمدتقی برخوردار مدل کار شرکت پارس الکتریک را از واردات به مونتاژ و تولید تغییر داد و کارخانه پارس الکتریک را با سرمایه کاملاً ایرانی به منظور تولید انواع تلویزیون و رادیو افتتاح کرد.

همکاری با بزرگان صنعت

پس از آن، او به تولید لوازم خانگی روی آورد و در سال ۱۳۴۷ شرکت صنعتی پارس توشیبا (پارس خزر امروز) را با سرمایه‌گذاری مشترک توشیبای ژاپن با هدف تولید پنکه، پلوپز و آبمیوه‌گیری افتتاح کرد. چند ماه بعد نیز شرکت لامپ پارس توشیبا در کنار کارخانه صنعتی پارس توشیبا ساخته شد. آخرین کارخانه تولیدی لوازم خانگی برخوردار در سال ۱۳۵۴ به نام لوازم خانگی پارس بود که با همکاری جنرال الکتریک آمریکا با هدف تولید انواع یخچال و فریزر شد.

گسترش فعالیت‌ها

فعالیت‌های او محدود به تولید لوازم خانگی نیز نماند و از اوایل دهه ۵۰ در شرکت‌های دیگر نیز سرمایه‌گذاری کرد. شرکت فرش پارس، شرکت کالای الکتریک (تولید کلید و پریز)، شرکت کاشی پارس و سرامیک البرز ، شرکت کارتن البرز و شرکت پوشش را با همکاری صاحبان صنعت تأسیس کرد. همچنین شرکت صنایع الکتریک البرز (تولید انواع کالای برقی) را با همکاری لگراند فرانسه تأسیس کرد. برخوردار همچنین به عنوان سهامدار در چند شرکت از جمله لامیران (تولید انواع تیغ) ، سیمان کرمان ، آبگینه (تولید انواع شیشه) و کمپرسورسازی ایران (تولیدکننده تجهیزات مورد نیاز لوازم خانگی پارس) فعال بود و شوق و نوآوری او در اقتصاد باعث شد به عضویت هیأت‌مدیره سه بانک و یک شرکت بیمه نیز دربیاید.

محمدتقی برخوردار توانست در مدت ۱۵ سال، ۱۳ شرکت تأسیس کرده و صنعت لوازم خانگی ایران را دستخوش تغییرات جدی کند.

مدل توسعه پارس

آنچه که فعالیت‌های صنعتی حاج محمدتقی برخوردار را از بقیه متفاوت می‌ساخت، روند تدریجی توسعه شرکت‌ها بود که در ارتباط منظم با تحولات علمی و تولیدی شرکت‌های معتبر بین‌المللی قرار داشت. او همچنین در کنار افتتاح شرکت‌های بزرگ، شرکت‌های کوچک‌تری برای رفع نیاز آن شرکت‌ها تأسیس کرد. مثلاً وقتی شرکت پارس توشیبا کار خود را شروع کرد، مدتی بعد یک شرکت چوب‌بری برای کمک به خط تولید آن افتتاح کرد.

از واردات به تولید

سهم ارزش افزوده شرکت‌های او نیز همواره رو به افزایش بود. به طوری که تا سال ۱۳۵۶ بین ۵۰٪ تا ۸۰٪ محصولات ساخت داخل بود و افزایش سهم داخلی از اهداف اصلی شرکت بود. تمامی مدیران وی مدام در تلاش بودند تا بخش‌های بیشتری را در کارخانه به بهره‌برداری برسانند. همچنین برخوردار بیشتر شرکت‌های خود مثل پارس الکتریک را وارد بورس کرد.

مدل کار واحدها در شرکت‌ها

وحدت نظر و عمل در درون شرکت‌ها برای اهداف تولید در دهه ۵۰ به بلوغ خاصی رسیده بود. تیم بازرگانی شرکت‌ها بروشورهای به‌روزی را تهیه می‌کردند و با دقت و آگاهی کامل بهترین قطعات برای خطوط تولید انتخاب و تهیه می‌شد. زمانی که هزینه تولید در بخشی از کارخانه بالا می‌رفت، به جای تعطیلی آن بخش، تیمی جهت حل مشکل شکل می‌گرفت. در شرکت‌ها از شیوه‌های مختلف برای جذب دانش فنی و انتقال تکنولوژی استفاده می‌کردند.

کیفیت تولید

کیفیت تولید در شرکت‌ها حرف اول را می‌زد و سخت‌‌گیری‌ها باعث شده بود تا محصولات تولیدی با مدل‌های خارجی آن قابل مقایسه شود. حتی تقاضا برای محصولات شرکتی مثل صنایع الکتریک البرز به قدری بالا رفت که کالاها نایاب شد.

نوآوری پارس

محمد تقی برخوردار همواره معتقد به نوآوری و پیشرفت به خصوص در زمینه تکنولوژی بود و این موضوع در گروه‌های صنعتی و کارخانه‌های او اهمیت ویژه‌ای داشت. او از مهندسان خارجی برای بخش‌های پژوهش خود استفاده می کرد. در کارخانه پارس الکتریک یک بخش ویژه پژوهش راه‌اندازی کرده بود که یک مهندس آلمانی در آن استخدام شده بود و پرسنل را آموزش می‌داد.

سید حسین سادات مسئول بخش خدمات پس از فروش شرکت پارس الکترویک می‌گفت:

"حاجی برخوردار به نوآوری و ایده‌های نو و آنچه موردپسند بازار بود، اهمیت زیادی می‌داد. برای نوآوری اگر می‌شد، از آن سوی دنیا متخصص جذب می‌کرد. همچنین بیش از هر چیزی تمرکز خود را به شناخت عمیق بازار متمرکز کرده بود. به عبارت دیگر، بیشتر به نیاز بازار اهمیت می‌‌داد. اما از نظر من یکی از دلایل عمده موفقیت او شناخت بازار و پیشگامی در ورود به بازارهای جدید بود. ایشان فوق‌العاده کنجکاو و پرسشگر بودند. به‌طور تجربی و عملی به حرفه و کار خود عالم بودند. در جلسات هیأت‌مدیره پارس‌الکتریک با آنکه همه مدیران او از تحصیلات بسیار بالایی برخوردار بودند، ایشان در مباحث فنی و صنعتی و حتی علم جدید از هیچ کدام از مدیران خود عقب نبودند."

سبک مدیریتی پارس

محمدتقی برخوردار همیشه اخبار روز دنیا را دنبال می‌کرد و به قول امروزی‌ها فردی کاملاً به‌روز بود. او متناسب با نیاز بازار، کسب‌و‌کار و شرکت‌های خود را گسترش می‌داد و هیچوقت خود را درگیر امور ریز شرکت‌ها نمی‌کرد. همیشه به دنبال بهترین فرد برای مدیریت کارخانه‌هایش بود و بیشتر کارها را از طریق هیأت‌مدیره‌ها دنبال می‌کرد. به مدیرانش اختیار تام می‌داد و راه پیشرفت را برایشان هموار می‌گذاشت. همیشه مدیران خود را از بهترین‌های هر رشته انتخاب می‌نمود.

تحصیلات و مدل کار کارگران و کارمندان

اگر کارمندانش در حال تحصیل یا پاره‌وقت بودند، نسبت به آن‌ها سخت‌گیری نمی‌کرد و همواره حامی تمامی پرسنل خود بود. برای کارگران خود مددکار اجتماعی داشت؛ به گونه‌ای که می‌توانست معضلات آن‌ها را کاهش دهد. مدیریت او باعث شده بود تا کارمندان او، به خصوص مدیرانش به ندرت با وی قطع همکاری کنند. از نظر مهندس سحابی (عضو شورای انقلاب و معاون نخست وزیر در سال ۱۳۵۸)، کارخانه‌های حاج محمدتقی برخوردار به حدی ساختار و مدیریتش درست، علمی و مستحکم بود که در چند سال اول با وجود بحران‌های مدیریت دولتی، هیچ خللی در روند آن ایجاد نشد.

آموزش در کارخانه‌ها

محمدتقی برخوردار همواره به آموزش و تحصیل اهمیت ویژه می‌داد و این موضوع در تک تک کارخانه‌هایش قابل مشاهده بود. او با استخدام مدیران و مشاوران خارجی، آموزش‌های روز را در چندین سطح در اختیار کارمندان و مدیرانش گذاشت و به تدریج مراکز آموزشی را در کارخانه‌هایش تأسیس کرد. برای کارگران ساده، دوره‌های مونتاژ برگزار می‌کرد و گروه‌های مختلفی از مدیرانش را برای آموزش و تجربه به ژاپن و اروپا می‌فرستاد.

ورود هاروارد به ایران

برخوردار همچنین به واسطه ارتباطات خوبش، به عنوان یکی از اعضای تأثیرگذار هیئت‌امنای هاروارد تهران انتخاب شد. این موضوع باعث شد تا در سفری به آمریکا، قراردادی جهت گسترش فعالیت هاروارد در تهران امضا کند و دانشگاه هاروارد نیز از این موضوع استقبال کرد. درنهایت، نهاد رسمی دانشگاه هاروارد در تهران با نام «مرکز مطالعات مدیریت ایران» با کوشش برخوردار و همراهی بزرگان دیگری از صنعت مثل سیاوش ارجمند (گروه صنعتی ارج)، حسن خسروشاهی(گروه صنعتی مینو)، حبیب لاجوردی (گروه صنعتی بهشهر) در سال ۱۳۴۹ تأسیس و از سال ۱۳۵۱ شروع به کار کرد.

تربیت مدیران آینده

اهمیت آموزش برای برخوردار منجر به تربیت مدیرانی شد که نه تنها مدیریت شرکت‌ها را بر عهده گرفتند، بلکه بعد از سال ۱۳۵۷ نیز در بدنه دولت نقش‌های کلیدی را عهده‌دار شدند. محمدجواد تندگویان (وزیر نفت دولت رجایی)، مهندس حسن سادات (معاون پتروشیمی) و مهندس شافعی (وزیر صنایع پس از انقلاب) از جمله کسانی بودند که در شرکت‌های برخوردار مشغول بوده و از طرف شرکت برای تحصیل به شعبه تهران هاروارد رفتند و پس از آن برای تجربه بیشتر مدتی را در ژاپن دوره گذراندند.

ساخت مسجد و تجهیز مدرسه

محمدتقی برخوردار مدارس بسیاری را احداث و بسیاری را بازسازی کرد. او که فرزند یک خانوادگی مذهبی بود، مسجدی به نام مسجد برخوردار در یزد به وصیت پدر و با کمک برادرانش احداث کرد. همچنین محمدتقی برخوردار با محمود خیامی (هم‌بنیانگذار ایران خودرو) آزمایشگاه دبیرستان البرز را تجهیز نمودند. رضا نیازمند در کتاب خاطراتش تعریف می‌کند:

"روزی دکتر مجتهدی رئیس دبیرستان البرز به من تلفن کرد که ساختمانی برای آزمایشگاه ساخته است و می‌خواهد به تمام شاگردان ساخت و تعمیر اتومبیل و صنایع الکتریکی (مانند یخچال برقی، تلویزیون، رادیو و…) را یاد دهد. مجتهدی از من خواست که در این راه به او کمک کنم. من هم موضوع را تلفنی به خیامی و حاجی ‌برخوردار گفتم. چند ماه گذشت. مجتهدی یک روز گفت سر راهت به خانه، سری هم به دبیرستان البرز بزن و آزمایشگاه ما را تماشا کن. رفتم و دیدم که واقعاً تجهیزاتی که خیامی و حاجی‌ برخوردار به مدرسه البرز داده بودند، ده‌ها برابر آنچه من در ذهن خود داشتم بود. معلم‌هایی هم برای تدریس به مدرسه البرز داده بودند. آن‌ها با پرداخت هزینه گزاف آزمایشگاه برای آشنایی با اتومبیل و صنایع خانگی برای دانش‌آموزان می‌دانستند که سرمایه‌گذاری در نیروی متخصص انجام می‌دهند."

پایان کار برخوردار

برخوردار پس از مصادره اموالش از ایران خارج شد. او تا سال ۱۳۷۰ در خارج از ایران زندگی کرد و در آن سال با آرزوی بازگشت اموال و صنایعش، به ایران بازگشت. پس از بازگشت، بازپس‌گیری کارخانجات و صنایع ممکن نشد و صرفاً قطعاتی زمین در رفسنجان به وی بازگردانده شد. او پس از بازگشت در ایران ماند، ولی دیگر فعالیت صنعتی نداشت. سرانجام حاج محمد تقی ‌برخوردار روز دوشنبه ۲۷ تیرماه سال ۱۳۹۰ چشم از جهان فروبست.

میراث برخوردار

محمدتقی برخوردار در طول دوران فعالیت خود، انقلابی در صنعت لوازم خانگی ایجاد کرده و رفاه به زندگی ایرانیان آورد. او با تأسیس شرکت‌های فراوان بیش از ۲۰ هزار نیرو را به استخدام درآورد و مدیرانی تربیت کرد که پس از او توانستند شرکت‌های متعددی را تأسیس کرده و در کار خود موفق شوند. او کار خود را با واردات لوزم خانگی شروع کرد و توانست در کمتر از ۲ دهه تولید آن را داخلی کند. اکثر شرکت‌های او امروزه نیز به فعالیت خود ادامه داده و از موفق‌ترین‌ها هستند.

برخی از شرکت‌های برخوردار

 قوه پارس

نخستین کارخانه برخوردار «ری او واک» یا قوه پارس به هدف تولید انواع باتری خشک با همکاری مشترک آمریکایی‌ها در سال ۱۳۴۱ و با ۲۲۰ نفر نیرو افتتاح شد. در ابتدای کار ۱۵٪ از سهم شرکت ایرانی بود، اما در سال ۱۳۵۵ این رقم به ۷۰٪ رسید و در همان سال شرکت وارد بورس شد. این کارخانه سرمایه‌اش را در طی ۱۵ سال ۴ برابر کرد و تا سال ۵۷ بیش از ۹۰۰ نفر کارمند داشت.

پارس الکتریک

این شرکت اولین تولیدکننده رادیو و تلویزیون در ایران بود که از سال ۱۳۴۱ با سرمایه کاملاً ایرانی و ۱۵ نفر نیروی فنی آلمانی و ژاپنی برای انتقال فناوری کارش را شروع کرد. تلویزیون‌های تولیدی شرکت ابتدا سیاه‌و‌سفید بود که از اواسط دهه ۵۰ مدل‌های رنگی تلویزیون نیز تولید شدند. پارس الکتریک تنها در سال ۱۳۵۶ بیش از ۲/۵ برابر تولید کل رقبایش از سال ۱۳۴۸ تولید داشت. در گذر زمان نیروی کار شاغل در شرکت به بیش از ۲۰۰۰ نفر افزایش یافت. کل دارایی‌های شرکت در سال ۱۳۵۴، ۱۸۰ میلیون تومان بود.

پارس خزر ( پارس توشیبا)

این کارخانه که در سال ۱۳۴۷ با سرمایه حدود ۶/۵ میلیون تومانس با همکاری توشیبای ژاپن با هدف تولید انواع لوازم خانگی راه‌اندازی شد. تعداد نیروهای این کارخانه در ابتدا ۲۰۰ نفر بود و در طی زمان به ۸۰۰ نفر رسید. این شرکت امروزه یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان داخلی بوده و بیش از ۲۰۰ مدل محصول را تولید می‌کند.

 لوازم خانگی پارس

با همه‌گیری لوازمی مثل یخچال، فریزر و ماشین لباس‌شویی این شرکت در سال ۱۳۵۴ با سرمایه اولیه حدود ۸۰ میلیون تومان و با مشارکت ۱۵٪ شرکت جنرال الکتریک آمریکا راه‌اندازی شد. اما بهره‌وری آن دو سال بعد انجام شد و هیچ وقت نتوانست به ظرفیت اصلی خود برسد. این شرکت قرار بود بخشی از نیاز جنرال الکتریک آمریکا را در بازار ایران و خاورمیانه تأمین کند.

شرکت کاشی پارس، سرامیک البرز و کشت و صنعت جیرفت

محمدتقی برخوردار و شرکای دیگرش دو شرکت کاشی پارس و سرامیک البرز را به دنبال رشد شهرنشینی در شهرهای بزرگ و افزایش تقاضا برای مصالح ساختمانی راه‌اندازی کردند، ولی چندان موفق نبودند. همچنین برخوردار شرکت کشت و صنعت جیرفت را در شهر جیرفت کرمان که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان به عنوان بهشت کشاورزی ایران شناخته می‌شود، راه‌اندازی کرد. /تکراسا فارسی