مهاجرت ایرانی‌ها روی دور تند / شواهد جهانی در مورد وضعیت مهاجران، دانشجویان و محققان ایرانی چه می‌گوید؟
نرخ رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در بازه ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ پایین‌تر از نرخ رشد دانشجویان بین‌المللی در دنیا بوده است، اما در بازه زمانی ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۱ این نرخ برای کشور ایران بالاتر از نرخ جهانی بوده است.
به گزارش اکونگار به نقل از روزنامه هم‌میهن، بهرام صلواتی و محمدامین مولاف تحلیلگران حوزه مهاجرت در گزارشی به وضعیت مهاجران ایرانی و دانشجویان ایرانی خارج از کشور پرداخته‌اند.
درسال ۲۰۲۰ تعداد مهاجران جدید ورودی ایرانی به منطقه OECD، ۴۸ هزار نفر بوده که در سال ۲۰۲۱ با ۱۴۱درصد افزایش به ۱۱۵ هزار ورودی جدید در سال رسیده است. به این ترتیب ایران، رتبه اول مهاجرفرستی براساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است.
براساس آخرین آمار پایگاه داده یونسکو در سپتامبر 2023، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، برای هشتمین سال متوالی، روند افزایشی داشته است و در سال 2021، وارد تراز 70 هزار شده است. رتبه دانشجوفِرستی ایران در سال 2019، از رتبه 19 دنیا به رتبه 17 در سال 2020 افزایش یافته است و در سال 2021، رتبه هفدهم دانشجوفِرستی کشور ثابت مانده است. نرخ رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در بازه 2012 تا 2019 پایین‌تر از نرخ رشد دانشجویان بین‌المللی در دنیا بوده است، اما در بازه زمانی 2020 تا 2021 این نرخ برای کشور ایران بالاتر از نرخ جهانی بوده است.
براساس گزارش اخیر Open-doors در نوامبر سال 2023 جمعیت دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در کشورآمریکا، بعد از یک دوره چهار ساله نزولی، مجدداً روند صعودی به خود گرفته است و در سال تحصیلی 2023-2022 به رقم 10812 نفر رسیده است که نسبت به سال گذشته ۱۶/۳ درصد رشد داشته است که این نرخ رشد نسبت به میانگین کشور آمریکا بالاتر بوده است.
بررسی وضعیت دانشجوفرستی کشورهای همجوار منتخب ایران در سال تحصیلی 2023-2022 به کشور آمریکا نشان می‌دهد که درحالی‌که اغلب کشورهای همجوار به‌ویژه کشورهای حوزه خلیج‌فارس نرخ رشد منفی دانشجوفرستی به آمریکا را تجربه کرده‌اند، ایران بیشترین نرخ رشد دانشجوفرستی را در این بازه تجربه کرده است و در صدر این فهرست قرار دارد.
جمعیت محققان و پژوهشگران ایرانی مشغول به فعالیت در کشورآمریکا نیز، بعد از یک دوره چهارساله نزولی، مجدداً روند صعودی به خود گرفته است و در سال 2022 به رقم 1450 نفر رسیده که نسبت به سال گذشته ۱۰/۳ درصد رشد داشته و نسبت به میانگین رشد محققان بین‌المللی در کشور آمریکا (۶/۳ درصد) در سال 2022 میلادی بالاتر بوده است.
میل به ماندگاری دانشجویان ایرانی در مقطع دکتری در ایالات‌متحده آمریکا با برخی از کشورهای خاورمیانه نشان می‌دهد که میل به ماندگاری دانشجویان ایرانی با اختلاف فاحشی، بالاتر از میل به ماندگاری سایر دانشجویان از کشورهای منطقه خاورمیانه قرار دارد.
برای بیشینه ساختن فواید و کمینه ساختن مضرات پدیده مهاجرت، کشورها نیازمند اراده و آماده‌کردن شرایط شناخت ابعاد مختلف کمی و کیفی این پدیده و از همه مهمتر داشتن سیاست منسجم، برنامه مدون و سازوکار موثر برای فرصت‌سازی از این پدیده جهانی هستند.
ایران که به‌طور قابل‌توجهی درگیر مهاجرت‌های ورودی و خروجی است اما شرایط فوق‌الذکر را برای فرصت‌سازی از این پدیده هنوز فراهم نکرده است. بنابراین کشور ایران در اسررع‌وقت نیازمند اتخاذ سیاست‌ها و برنامه‌های جدی و جدیدی در برای کنترل روند صعودی مهاجران خروجی از کشور به‌ویژه در حوزه دانشجویان و محققان خود است تا بتواند جنبه‌های منفی مهاجرت را کنترل کرده و بتواند از مزایای مهاجرت بهره بگیرد.
مهاجرت، پدیده جهانی حائز اهمیت و رو به رشدی است که می‌تواند برای بسیاری از کشورها فرصت و زمینه‌ای برای رشد و توسعه روزافزون باشد و برای برخی دیگر از کشورها بالعکس. برای بیشینه ساختن فواید و کمینه ساختن مضرات پدیده مهاجرت، کشورها نیازمند اراده و آماده‌کردن شرایط شناخت ابعاد مختلف کمی و کیفی این پدیده و از همه مهمتر داشتن سیاست منسجم، برنامه مدون و سازوکار موثر برای فرصت‌سازی از این پدیده جهانی هستند. ایران که به‌طور قابل‌توجهی درگیر مهاجرت‌های ورودی و خروجی است اما شرایط فوق‌الذکر را برای فرصت‌سازی از این پدیده هنوز فراهم نکرده است، ازاین‌رو کارکرد مهاجرت برای کشور عمدتاً تهدیدآمیز بوده و هست. این کارکرد تهدیدآمیز یا طرز تلقی منفی از مهاجرت در میان حکمرانان، باعث شده که تدوین و انتشار آمار مهاجرت در ایران نیز اغلب تهدیدآمیز یا سیاه‌نمایی تلقی شود، درحالی‌که در مقطع اواسط تا اواخر دهه 90 شمسی که ایران دارای برنامه نسبتاً مدونی برای تعامل و تسهیل بازگشت متخصصان ایرانی خارج از کشور بود و آثار و فواید مثبت مهاجرت در کشور کم‌وبیش آشکار شده بود، تدوین و انتشار آمار مهاجرت در کشور به‌خصوص آمار بازگشتی‌ها مورد تاکید و توجه حکمرانان بود. همچنین محققان و نهادهای تحقیقاتی حوزه مهاجرت که همواره در تلاش برای شناخت هرچه بهتر ابعاد کمی و کیفی این پدیده بودند، در دوره مذکور مورد حمایت جدی و واقعی قرار می‌گرفتند. در وضعیت فعلی کشور که ابعاد منفی و تهدیدآمیز مهاجرت به‌واسطه فقدان ملزوماتی که در بالا به آنها اشاره شد، شرایط تدوین و انتشار آمار مهاجرتی در داخل کشور به‌طرز قابل‌توجهی محدود یا به‌نوعی غیر ممکن شده است. بااین‌حال با توجه به اهمیت همیشگی و روزافزون شناخت علمی و دقیق پدیده مهاجرت در ایران، سعی نویسندگان این گزارش این بوده تا با تکیه بر گزارشات جهانی که اخیراً توسط نهادهای بین‌المللی منتشر شده‌اند و به‌شکل عمومی نیز قابل دسترس هستند، وضعیت مهاجرت ایران تا حد ممکن تبیین شود. بر همین اساس سوال اصلی مدنظر نویسندگان این گزارش توصیفی- تحلیلی این بوده که وضعیت روند مهاجرفِرستی ایران براساس شواهد بین‌المللی و جهانی درحال‌حاضر به چه‌صورتی است؟
برای پاسخ به این سوال اصلی، تمام بانک‌های داده و گزارشات جهانی که طی دو ماه گذشته منتشر شده‌اند و حاوی شواهد آماری مربوط به جابه‌جایی بین‌المللی مهاجران به‌خصوص دانشجویان و محققان هستند، مورد بررسی قرار گرفته‌اند. بنابراین در ادامه وضعیت مهاجرفِرستی ایران، براساس آخرین شواهد آماری مبتنی بر منابع بین‌المللی در دسترس تبیین می‌شود.
رتبه اول مهاجرفرستی ایران در منطقه OECD
منطقه OECD (سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی)به‌عنوان قطب اصلی جذب مهاجران در جهان، سالیانه تعداد زیادی مهاجران جدید را جذب می‌کند. بررسی وضعیت مهاجرتی کشور ایران براساس سالنامه مهاجرتی منطقه OECD در سال 2023 میلادی، نشان می‌دهد که در بازه سال‌های 2020 تا 2021 ورود مهاجران جدیدالورود به این منطقه از مبدأ کشور ایران افزایش بسیار چشمگیری داشته است. در سال ۲۰۲۰ تعداد مهاجران جدید ورودی ایرانی به کشورهای این منطقه ۴۸ هزار نفر بود که طبق آخرین آمار این سالنامه ( ویرایش چهل و هفتم) در سال ۲۰۲۱ با ۱۴۱درصد افزایش به ۱۱۵ هزار ورودی جدید در سال رسیده است. به‌این‌ترتیب ایران، رتبه اول مهاجرفرستی براساس نرخ رشد مهاجر جدید را ثبت کرده است. گفتنی است، از نظر قدر مطلق تعداد مهاجران جدید، ایران در جایگاه دوازدهم قرار دارد. کشور هند با اعزام 407 هزار مهاجر جدید به این منطقه، در جایگاه نخست از نظر قدرمطلق تعداد مهاجران جدید قرار دارد که نسبت به سال گذشته، نرخ رشد 86 درصدی را نشان می‌دهد.
افزایش میزان دانشجوفِرستی ایران براساس پایگاه داده یونسکو
براساس آخرین به‌روزرسانی پایگاه داده یونسکو2 در سپتامبر 2023 میلادی3، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، برای هشتمین سال متوالی، روند افزایشی داشته است. هرچند براساس اطلاعات پایگاه یونسکو، در بازه زمانی 2011 تا 2019، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور همواره در تراز 50 هزار قرار داشته است، از سال 2020 عبور از سطح تراز 50 هزار آغاز شده و در این سال جمعیت دانشجویان ایرانی وارد تراز 60 هزار شده و در سال بعدی (2021)، جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور وارد تراز 70 هزار شده است. رتبه دانشجوفِرستی ایران در سال 2019، از رتبه 19 دنیا به رتبه 17 در سال 2020 افزایش یافته و در سال 2021، رتبه هفده‌ام دانشجوفِرستی کشور ثابت مانده است.
نکته مهم دیگر این است که نرخ رشد دانشجویان ایرانی خارج از کشور در بازه 2012 تا 2019 پایین‌تر از نرخ رشد دانشجویان بین‌المللی در دنیا بوده، اما در بازه زمانی 2020 تا 2021، این نرخ برای کشور ایران بالاتر از نرخ جهانی بوده است.
افزایش جمعیت دانشجویان ایرانی در آمریکا براساس گزارش Open-doors 2023
براساس گزارش اخیر Open-doors در نوامبر سال 2023، جمعیت دانشجویان ایرانی مشغول به‌تحصیل در کشورآمریکا، بعد از یک دوره چهارساله نزولی، مجدداً روند صعودی به خود گرفته است. برهمین‌اساس، جمعیت دانشجویان ایرانی ساکن آمریکا در سال تحصیلی 2023-2022 به رقم 10812 نفر رسیده است که نسبت به سال گذشته 3/16 درصد رشد داشته است که این رشد نسبت به میانگین کشور آمریکا بالاتر بوده است؛ چراکه جمعیت دانشجویان بین‌المللی در آمریکا در طول سال تحصیلی 2022-2021 از 949 هزار به یک میلیون و 57 هزار دانشجو در سال تحصیلی 2023-2022 رسیده است که افزایش 5/11 درصدی را نشان می‌دهد.
همچنین رتبه دانشجوفرستی ایران به کشور آمریکا در سال 2023 براساس تعداد دانشجویان، در جایگاه چهاردهم قرار دارد که نسبت به سال گذشته، یک رتبه ارتقاء یافته است. براساس نرخ رشد دانشجوفرستی، ایران در جایگاه هفتم قرار دارد.
بررسی رشته‌های تحصیلی دانشجویان ایرانی ساکن آمریکا نشان می‌دهد که پروفایل این دانشجویان با سایر دانشجویان بین‌المللی ساکن آمریکا تفاوت معناداری دارد. برای مثال بیشتر دانشجویان ایرانی در حوزه مهندسی مشغول به‌تحصیل هستند، همچنین سهم دانشجویان ایرانی مشغول به‌تحصیل در رشته‌های علوم کامپیوتر و ریاضی، مدیریت و تجارت، علوم اجتماعی نسبت به سایر دانشجویان بین‌المللی اختلاف نزدیک به 50 درصدی دارد که نشان می‌دهد اقبال دانشجویان ایرانی یا امکان پذیرش آنها در این رشته‌ها نسبت به دیگر همتایان خود، بسیار پایین‌تر است.
رتبه برتر ایران در میان کشورهای همجوار منتخب براساس نرخ رشد دانشجوفرستی به آمریکا
بررسی وضعیت دانشجوفرستی کشورهای همجوار منتخب ایران در سال تحصیلی2023-2022 به کشور آمریکا نشان می‌دهد درحالی‌که اغلب کشورهای همجوار به‌ویژه کشورهای حوزه خلیج‌فارس، نرخ رشد منفی دانشجوفرستی به آمریکا را تجربه کرده‌اند، ایران بیشترین نرخ رشد دانشجوفرستی را در این بازه تجربه کرده است و در صدر این فهرست قرار دارد.
افزایش جمعیت محققان و پژوهشگران در آمریکا براساس گزارش Open-doors 2023
همانند مدل دانشجویی، جمعیت محققان و پژوهشگران ایرانی مشغول به فعالیت در کشورآمریکا نیز، بعد از یک دوره چهارساله نزولی، مجددا روند صعودی به خود گرفته است. بر همین اساس، جمعیت محققان ایرانی ساکن آمریکا در سال 2022 به 1450 نفر رسیده که نسبت به سال گذشته ۱۰/۳ درصد رشد داشته است که این میزان نسبت به میانگین رشد محققان بین‌المللی در کشور آمریکا (۶/۳ درصد) در سال 2022 میلادی بالاتر بوده است. همچنین رتبه ایران براساس جمعیت محققان ایرانی ساکن آمریکا در سال 2022، در جایگاه سیزدهم قرار داشته است که این میزان حدود ۶/۱ درصد از جمعیت محققان بین‌المللی ساکن ایالات‌متحده را تشکیل می‌دهند.
مقایسه جایگاه 10 کشور برتر دریافت‌کننده ویزای موقت آمریکا در مقطع دکتری
دانشجویان چینی، هندی و کره جنوبی همواره در صدر دریافت‌کنندگان ویزای موقت آمریکا برای تحصیل در مقطع دکتری قرار داشته‌اند. به‌عبارت‌دیگر از سال 2012 تا 2022 میلادی، چین با 62 هزار و 157 ویزا، هند با 24 هزار و 484 ویزا و کره جنوبی با 13 هزار و 104 ویزا به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا سوم در میان کشورهای برتر دریافت‌کننده ویزای موقت تحصیلی در مقطع دکتری در ایالات‌متحده آمریکا قرار گرفته‌اند. ایران نیز با دریافت 7 هزار و 806 ویزا در این بازه 10 ساله، در رتبه چهارم قرار داشته است.
حدود ۹۳/۵ درصد ایرانیانی که بین سال‌های 2012 تا 2022 موفق به گرفتن ویزای موقت تحصیلی در مقطع دکتری در ایالات‌متحده آمریکا شده‌اند، در رشته‌های مرتبط با علوم و مهندسی تحصیل کرده‌اند. تنها ۶/۵ درصد از دانشجویان ایرانی در رشته‌های غیرمرتبط با علوم و مهندسی تحصیل کرده‌اند. این نسبت برای کشورهایی همچون بنگلادش، هند و چین تقریباً مشابه ایران است اما برای کشورهایی همچون ترکیه، عربستان سعودی، کانادا و کره جنوبی متفاوت است و‌‌درصد بیشتری از دانشجویان این کشورها (بین 15 تا 30 درصد)، در رشته‌هایی غیر از علوم و مهندسی تحصیل می‌کنند.
مقایسه میل به ماندگاری4 دانشجویان دکتری در ایالات‌متحده براساس تابعیت
به‌طورکلی میل به ماندگاری دانشجویان دکتری از ملیت‌های مختلف برای ماندگاری پس از فارغ‌التحصیلی در ایالات‌متحده آمریکا بالاست. به‌طورکلی در سال 2022 میلادی حدود ۷۳/۴ درصد از دانشجویان از ملیت‌های مختلف، قصد داشته‌اند که پس از فارغ‌التحصیلی در ایالات‌متحده بمانند. اما این میل که از سال 2016 تا 2022 میلادی همواره در تراز 70درصد قرار داشته، در میان ملیت‌های مختلف متفاوت است. از سال 2016 تا 2022 میلادی این میل برای کشور ایران همواره در تراز 90درصد قرار داشته که همین امر موجب شده است که ایران در سال‌های 2016 تا 2019 در رتبه‌ی نخست، در سال 2020، در رتبه دوم و در سال‌های 2021 و 2022 میلادی در رتبه سوم در میان کشورهایی با بیشترین میل به ماندگاری دانشجویان در مقطع دکتری در ایالات‌متحده آمریکا قرار داشته باشد. همچنین مقایسه میل به ماندگاری دانشجویان ایرانی در مقطع دکتری در ایالات‌متحده آمریکا با برخی از کشورهای خاورمیانه نشان می‌دهد که میل به ماندگاری دانشجویان ایرانی با اختلاف فاحشی بالاتر از میل به ماندگاری سایر دانشجویان از کشورهای منطقه خاورمیانه قرار دارد. در سال 2022 میلادی میل به ماندگاری دانشجویان دکتری منطقه خاورمیانه برای ماندگاری در ایالات‌متحده پس از فارغ‌التحصیلی ۶۱/۹ درصد بوده که این میل برای دانشجویان ایرانی ۹۱/۷ درصد بوده است. دانشجویان کشورهای عراق با 6درصد و عربستان سعودی با ۱۱/۶ درصد، کمترین میزان میل به ماندگاری در ایالات‌متحده پس از فارغ‌التحصیلی را داشته‌اند.
جمع‌بندی
شواهد آماری فوق‌الذکر که از بررسی بانک داده و گزارشات مرجع بین‌المللی استخراج شده است، نشان می‌دهد که متاسفانه روند مهاجرفِرستی ایران همچنان بر مدار افزایشی است. با توجه به تاخیر یک تا دو ساله برخی از گزارشات مرجع جهانی، شواهد آتی ممکن است ابعاد پنهان بیشتر و نگران‌کننده‌تری از وضعیت روبه‌رشد مهاجرت در ایران را مشخص کند؛ چراکه برخی از تبعات توقف موقت جریان‌های مهاجرتی در دوران کرونا، هنوز در این گزارشات به‌طور کامل منعکس نشده‌اند. تحولات اخیر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی جامعه ایران جملگی مبین آن هستند که روند صعودی مهاجرت در ایران همچنان ادامه‌دار خواهد بود. برای کنترل هرچه بیشتر و مدیریت هرچه بهتر تبعات منفی این مهاجرت صعودی به‌خصوص در بخش متخصصان و استعدادهای برتر، کشور ایران نیازمند اتخاذ رویکرد جدی و در عین حال نگاه جدیدی به این پدیده جهان‌شمول است. چراکه مهاجرت برای بسیاری از کشورها ازجمله کشورهای حوزه خلیج‌فارس به‌عنوان منبعی برای انتقال دانش و فناوری‌های نوین (ازطریق مهاجرت‌های بازگشتی)، همچنین جذب استعدادها و متخصصان سایر کشورها تبدیل شده است. این موضوع برای ایران در اواسط دهه 90 شمسی تا حد قابل‌قبولی اتفاق افتاده است و کشور با اتکا بر نتایج و تجربیات حاصل از آن دوره موفق مهاجرت‌های بازگشتی، می‌تواند باردیگر از مزایا و مواهب مهاجرت‌های بازگشتی متخصصان و استعدادهای برتر خود در خارج از کشور استفاده کند. اما برای این بازبهره‌مندی، کشور نیازمند تحولات جدی و فعالانه در حوزه مهاجرت است. در صدر این تحولات، نگاه واقع‌بینانه به پدیده مهاجرت، شناخت بهتر و دقیق‌تر ابعاد مهاجرت‌های خروجی به‌ویژه ریشه‌های خروج متخصصان و استعدادها و به‌طورکلی سرمایه انسانی در بخش‌های مختلف است، تا با اتکا بر این شناخت واقع‌بینانه نسبت به اتخاذ برنامه‌های عملگرایانه اقدامات لازم را انجام دهد. زمان برای اتخاذ سیاست‌های کارآمد و تصمیم‌گیری‌های لازم دراین‌زمینه بسیار اندک است. چراکه رقابت شدید جهانی برای جذب استعدادها به‌خصوص در میان کشورهای منطقه بسیار جدی و بالاست و همه کشورها با هوشمندی و درایت کافی در حال زمینه‌سازی هرچه بیشتر برای بهره‌مندی از استعدادها و سرمایه‌های انسانی ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی هستند. فاصله و شکاف روزافزون ایران در رقابت با این کشورها درحال‌حاضر بسیار نگران‌کننده است. چنانچه مسئولان امر، همچنین جامعه، شرایط پرورش، به‌کارگیری و نگهداشت سرمایه‌های انسانی را که گاه برای ایجاد آنها چند دهه زمان و سرمایه لازم است، در نظر نگیرند، شرایط فعلی به‌خصوص توسعه آتی کشور دچار مخاطره جدی خواهد شد. دغدغه و هشدار محققان و کارشناسان این حوزه صرفاً از این بابت است. بنابراین پیام اصلی تهیه و انتشار چنین گزارشاتی، تاکید موکد و مجدد بر ضرورت اقدام سریع، عاجل و درعین‌حال کارآمد در حوزه مهاجرت‌های خروجی از کشور است. نویسندگان این گزارش در انتها امید دارند که روزی فرا رسد که نه‌تنها روند مهاجرت متخصصان و محققان از کشور روند نزولی پیدا کند، بلکه شرایط داخل کشور به میزانی امیدوارکننده و مهیا برای بهره‌گیری از سرمایه‌های انسانی است که نه‌تنها متخصصان خارج از کشور با شیب صعودی در حال بازگشت و کمک به رفع چالش‌های اصلی پیش‌روی موطن خود هستند، بلکه ایران به‌عنوان قطب جذب استعدادها و سرمایه‌های انسانی منطقه‌ای و بین‌المللی شناخته شود.
